Prezentowane na wystawie dzieła pochodzą z tego samego okresu historycznego: pomiędzy latami pięćdziesiątymi XX wieku a współczesnością. Wśród dzieł ze zbiorów Muzeum zwiedzający znajdą znaczące prace z kolekcji innych instytucji oraz ze zbiorów prywatnych.
Zbiory Muzeum to prace i dokumenty będące świadectwem zmian, jakie zachodziły w sztukach wizualnych w ostatnich siedmiu dekadach zarówno w Polsce, jak i na świecie. Kolekcja MSN‑u to również archiwa artystyczne oraz Filmoteka Muzeum – zbiór filmów liczący kilkaset tytułów. Zebrane dzieła wyrażają różnorodność mediów i artystycznych postaw, obrazują dynamikę uczestnictwa artystów i artystek w życiu społecznym, obiegu informacji i rozwoju nowych technologii.
W pierwszej części wystawy, zatytułowanej Sztandar. Zaangażowanie, realizm i sztuka polityczna, są zgromadzone dzieła związane z zaangażowaniem politycznym i wiarą w sprawczą rolę sztuki. Prace pochodzą z różnych krajów, dekad i porządków ideologicznych. Triumfuje figura człowieka, publicystyczne treści, przekonanie o uniwersalności języka sztuki. Część tej historii to także propaganda: sztuka w działaniu, na dobre i na złe związana z bieżącą polityką. Tę część wystawy otwiera rzeźba Aliny Szapocznikow Przyjaźń z 1954 roku, która przez niemal pół wieku stała w holu Pałacu Kultury i Nauki. Po 1992 roku zdecydowano się ją zezłomować – usunięto ramiona figur i dzierżony przez nie sztandar, żeby wynieść rzeźbę z budynku. Tych brakujących elementów nigdy już nie odnaleziono. Nieopodal rzeźby Szapocznikow „powiewa” stalowy sztandar autorstwa ukraińskiego artysty Nikity Kadana. Został wykonany z fragmentów karoserii ostrzelanego samochodu, znalezionego w mieście Siewierskodonieck, zajętym w 2014 roku przez prorosyjskie siły militarne. Po inwazji Rosji na Ukrainę w 2022 roku (i wcześniejszej aneksji Krymu w 2014) porządek w Europie po raz kolejny się rozpadł.
Druga część wystawy nosi tytuł Tworzywa sztuczne: ciała, towary, fetysze od zimnej wojny po współczesność. Znajdują się tu dzieła wyrażające konsumpcyjne pragnienia, fascynację popkulturą, reklamą i mediami masowymi – nie tylko w społeczeństwach, w których po drugiej wojnie światowej nastąpił boom ekonomiczny i wzrost konsumeryzmu, ale także wśród mieszkańców „ubogich peryferii”, w tym Europy Wschodniej i Globalnego Południa. Główną metaforą jest tutaj „plastikowe ciało” – ciało konsumujące w reżimie totalitarnym obrazy zza żelaznej kurtyny. Plastik (i nafta), zdobycze postprzemysłowego kapitalizmu, w drugiej połowie XX wieku robią furorę zarówno w społeczeństwach dobrobytu, jak i w gospodarkach socjalistycznych.
Pracą, która wydobywa militarno-konsumenckie źródła tworzyw sztucznych i fantazje wokół nich, jest rzeźba szwajcarskiej artystki Sylvie Fleury wykonana z żywicy syntetycznej i włókna szklanego, które było materiałem wynalezionym na potrzeby armii. Przedstawia smukłe, skrzyżowane kobiece nogi w kolorze turkusu, które otula srebrny winylowy płaszcz. W latach pięćdziesiątych zarówno postmilitarny trencz, jak i włókno szklane zostały spopularyzowane przez modę i wzornictwo. Przewrotny tytuł pracy – Silver Rain – w żargonie w języku angielskim oznacza zarówno stosunek seksualny, jak i atak wojenny.
W tej części wystawy znajdują się także Lampy Aliny Szapocznikow, pochodzące z eksperymentalnego okresu jej twórczości. Wykonana z żywicy poliestrowej i metalu Pierś iluminowana udaje przedmiot codziennego użytku i jednocześnie ma niezwykle złożoną formę i charakter: na długiej, smukłej łodydze otwiera się kwiat powstały z odlewów piersi i ust – ucieleśnienie kobiecej seksualności. Twórczość Szapocznikow z jednej strony dotyka traumatycznych wątków pamięci Holokaustu, choroby, ograniczeń i słabości ciała, a z drugiej przemawia przez nią niezwykła afirmacja życia i jest pełna odniesień do form sztuki użytkowej lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych. Ta część wystawy kwestionuje binarny podział na przesiąknięty fetyszyzmem towarowym i erotyką zachodni pop-art i jego komunistyczną imitację w postaci soc-artu.
Trzeci rozdział wystawy nosi tytuł Przenicowany świat. Sztuka, duchowość i przyszłe współistnienie. Zgromadzone tu dzieła czerpią z bezkompromisowej wyobraźni i nienowoczesnych tradycji: sztuki ludowej, nieprofesjonalnej, rdzennej, osobnych praktyk artystycznych. Prezentowane obiekty i postawy artystyczne łączy staranie, by „przejrzeć” zastaną rzeczywistość, dotrzeć do jej głębi, wydobywając ciemny, duchowy i egzystencjalny potencjał. Zestawienie ze sobą artystów z często bardzo odległych kontekstów geograficznych i politycznych pokazuje możliwość zaistnienia przyszłej wspólnoty.
Ten rozdział wystawy kolekcji został zainspirowany twórczością Romana Stańczaka. Należy on do pokolenia artystów debiutującego w czasie transformacji ustrojowej. Stańczak odtwarzał napięcia tego okresu – szybkiej zmiany, która jego zdaniem zgubiła to, co najistotniejsze dla sztuki i samego istnienia: wrażliwość na człowieka i doświadczenie głębi, gdy produkcja rzeczy i nabywanie dóbr wyrasta ponad refleksję nad istotą życia. „Przenicowywane”, czyli wywracanie na drugą stronę masowo produkowanych przedmiotów (jak czajnik czy wanna), zdzieranie polichromii wytwarzanych fabrycznie mebli były dla artysty sposobem zaglądania „w głąb” rzeczywistości, ale też do wnętrza samego siebie. O ile Stańczak sondował rozpad i atomizację społeczną czasów późnego kapitalizmu, o tyle zebrane na wystawie prace ukazują możliwości jego ponownego scalenia i istotę tego, co wspólne.
W trzeciej części ekspozycji znajduje się też spektakularna instalacja rzeźbiarska Cathy Wilkes z 2014 roku. Na odtworzoną przez artystkę scenę „wydomowienia” składa się wieloelementowe tableaux ze znalezionych przedmiotów – naczyń, nakryć stołowych i drobnych bibelotów oraz własnoręcznie wykonanych manekinów z włóczki i starych tkanin.
Ostatnia część wystawy kolekcji MSN‑u zatytułowana jest Realne abstrakcje. Autonomia sztuki wobec katastrof nowoczesności. Powraca w niej pytanie o granice sztuki, jej niezależność, możliwość zachowania autonomii wobec innych systemów wiedzy i doświadczania rzeczywistości. Dzieła zgromadzone w tym rozdziale wystawy często posługują się językiem abstrakcji, jedną z podstawowych kategorii sztuki nowoczesnej. Oglądamy je tym razem przez pryzmat dyskusji o kryzysie nowoczesności jako marzenia o postępie i nieograniczonym rozwoju. Czy nowoczesność zdąży stawić czoła katastrofom, które przyspieszyła albo wręcz sama wywołała?
Centralne miejsce w tej części wystawy zajmuje Fasada Moniki Sosnowskiej – rzeźba odnosząca się do architektury nowoczesnej, będąca ilustracją jej rozpadu i katastrofy. Artystka opiera tę pracę na magicznej wręcz sztuczce, każąc metalowej modernistycznej konstrukcji zwiotczeć i zwiędnąć niczym postać życia w terminalnym stadium. Nowoczesna forma podlega tutaj właściwym naturze i biologii procesom rozpadu. Sosnowska przewrotnie przywołuje modernistyczne fascynacje kształtami występującymi w przyrodzie.
Istotne dla tej części wystawy są również prace Marii Jaremy. Jej twórczość opiera się na przeciwnościach – rozmywaniu granic pomiędzy autonomią sztuki a zaangażowaniem, materią obrazu a materią ciała.
Kreowane przez nowoczesność (również w sztuce) pooświeceniowe wizje i obietnice poprawy losu człowieka, łączone z kategoriami postępu i wzrostu czy też prymatu kultury nad naturą, widzimy przez pryzmat ich współczesnej katastrofy. Już u zarania tych wizji dostrzegamy w nich wykluczenie i przemoc. Rozwój i rozpad, wzrost i degradacja, budowa i zniszczenie, autonomia i zależność występują tu nie na zasadzie binarnej opozycji, lecz jako płynnie przenikające się, współistniejące. Artystki i artyści starają się uchwycić tę ambiwalencję za pomocą kategorii bezformia, które jawi się jako język opisu i reprezentacji rzeczywistości społeczno-politycznej późnego kapitalizmu.
Jest to wystawa „niestała” nie tylko dlatego, że będzie ją można zobaczyć do jesieni 2025 roku, ale przede wszystkim z tego powodu, że kanon dzieł sztuki współczesnej jest ruchomy, niestały. Prezentacji dzieł z kolekcji MSN‑u towarzyszy bogaty program wydarzeń: oprowadzań, spotkań, warsztatów czy interwencji performatywnych. Zapraszamy do poznawania naszych zbiorów „w działaniu”.
