O Miejsce

Od począt­ku XIX wie­ku w Euro­pie powsta­ją licz­ne gazow­nie, a kolej­ne mia­sta zysku­ją oświe­tle­nie. Wyko­rzy­stu­ją wyna­la­zek Wil­lia­ma Mur­do­cha, któ­ry w 1792 roku jako pierw­szy użył gazu wypro­du­ko­wa­ne­go z węgla do oświe­tla­nia miesz­ka­nia.
War­sza­wa nie znaj­du­je się w awan­gar­dzie prze­mian prze­my­sło­wych i tech­nicz­nych. Po powsta­niu listo­pa­do­wym namiest­nik car­ski Iwan Paskie­wicz wpro­wa­dza w pod­po­rząd­ko­wa­nym Moskwie Kró­le­stwie Pol­skim stan wojen­ny, znie­sio­ny dopie­ro po śmier­ci namiest­ni­ka w 1856 roku. Dodat­ko­wo hamu­je to roz­wój mia­sta, zwłasz­cza że Paskie­wicz nie zga­dza się na insta­la­cje gazo­we z oba­wy przed orga­ni­zo­wa­niem celo­wych wybu­chów. W 1856 roku mia­sto pod­pi­su­je kon­trakt z Nie­miec­kim Kon­ty­nen­tal­nym Towa­rzy­stwem Gazo­wym z Des­sau, któ­re urzą­dza gazow­nię przy uli­cy Lud­nej. Pod koniec roku w War­sza­wie zaczy­na­ją świe­cić pierw­sze latar­nie.
Gazow­nia pod pano­wa­niem car­skim
Wyko­rzy­sta­nie gazu w War­sza­wie roz­wi­ja się bar­dzo dyna­micz­nie. Już w 1888 roku na Woli powsta­je dru­ga gazow­nia, połą­czo­na z zakła­dem przy ul. Lud­nej gazo­cią­giem liczą­cym ponad 5 kilo­me­trów. Gazow­nię na Powi­ślu pier­wot­nie pla­no­wa­no zamknąć, a całą pro­duk­cję prze­nieść na Wolę. Zapo­trze­bo­wa­nie na suro­wiec było jed­nak na tyle duże, że oba zakła­dy funk­cjo­no­wa­ły rów­no­le­gle.
Gazow­nia na Woli nie tyl­ko szyb­ko się roz­bu­do­wu­je, lecz tak­że korzy­sta z naj­now­szych tech­no­lo­gii. Na począt­ku XX wie­ku jest jed­nym z pierw­szych na świe­cie, w któ­rych zasto­so­wa­no znacz­nie bar­dziej wydaj­ne pie­ce pio­no­wo-retor­to­we. Uno­wo­cze­śnia­na jest rów­nież gazow­nia przy Lud­nej, do któ­rej podob­ne roz­wią­za­nia tra­fia­ją zale­d­wie rok póź­niej. W przed­dzień wybu­chu I woj­ny świa­to­wej w obu zakła­dach łącz­nie powsta­je dzien­nie nie­mal 300 tys. m3 gazu.
Gazow­nia w II Rzecz­po­spo­li­tej
Obie war­szaw­skie gazow­nie bez więk­szych znisz­czeń prze­trwa­ły I woj­nę świa­to­wą. W jej efek­cie Pol­ska odzy­sku­je nie­pod­le­głość, a War­sza­wa zosta­ła sto­li­cą wol­ne­go pań­stwa. Nie­mal natych­miast wybu­cha kon­flikt mię­dzy wła­dza­mi mia­sta a Nie­miec­kim Kon­ty­nen­tal­nym Towa­rzy­stwem Gazo­wym z Des­sau. Po 4 latach zarzą­du komi­sa­rycz­ne­go, w 1925 roku zakła­dy prze­cho­dzą na wła­sność pań­stwa, któ­re prze­ka­zu­je je mia­stu. W 1929 roku dotych­cza­so­wy wła­ści­ciel osta­tecz­nie zrze­ka się praw do gazow­ni.
Zakład na Woli szyb­ko się roz­wi­ja i od poło­wy lat 20. jest moder­ni­zo­wa­ny. Przej­mu­je całość pro­duk­cji gazu zaspo­ka­ja­ją­ce­go potrze­by War­sza­wy, dzię­ki cze­mu w 1930 roku likwi­da­cji ule­ga uciąż­li­wa dla miesz­kań­ców i prze­sta­rza­ła gazow­nia na Powi­ślu. W tym samym roku na Wolę tra­fia nowo­cze­sny piec Glo­ver-West, bar­dzo wydaj­ny, pozwa­la­ją­cy na pro­duk­cję cią­głą, do któ­re­go obsłu­gi potrze­ba mniej niż poło­wy zało­gi obsłu­gu­ją­cej star­sze urzą­dze­nia. Sta­le roz­bu­do­wy­wa­na jest też sieć prze­sy­ło­wa, rośnie licz­ba odbior­ców indy­wi­du­al­nych.
Gazow­nia pod oku­pa­cją
Gazow­nia, zbom­bar­do­wa­na we wrze­śniu 1939 roku, ule­ga poważ­nym uszko­dze­niom. Naj­więk­sze znisz­cze­nia dotknę­ły sieć prze­sy­ło­wą. Po wkro­cze­niu Niem­ców do War­sza­wy zakład tra­fia w ich ręce. Posta­na­wia­ją oni jed­nak nie likwi­do­wać wszyst­kich znisz­czeń, gdyż wsku­tek poli­ty­ki oku­pan­ta War­sza­wa potrze­bu­je zna­czą­co mniej gazu niż przed woj­ną. Gazow­nia sta­je się nie­miec­kim zakła­dem stra­te­gicz­nym, co daje rów­nież pol­skim pra­cow­ni­kom spo­re moż­li­wo­ści orga­ni­zo­wa­nia kon­spi­ra­cji.
W cza­sie Powsta­nia War­szaw­skie­go gazow­nia, odcię­ta od tere­nów zaję­tych przez powstań­ców, sta­je się miej­scem schro­nie­nia dla oko­licz­nych miesz­kań­ców ucie­ka­ją­cych przed rze­zią Woli. Gdy Niem­cy doma­ga­ją się, aby Pola­cy opu­ści­li teren zakła­du, uda­je się ich prze­ko­nać, że do utrzy­ma­nia zdol­no­ści pro­duk­cyj­nej obec­ność Pola­ków jest koniecz­na, a wręcz naka­za­na przez wła­dze oku­pa­cyj­ne. Gazow­nia zosta­je zamknię­ta 22 wrze­śnia 1944 roku.
Po woj­nie
Napra­wa znisz­czeń wojen­nych Gazow­ni War­szaw­skiej jest bar­dzo skom­pli­ko­wa­na i trwa kil­ka lat. Pro­ble­ma­tycz­ne jest zwłasz­cza odtwo­rze­nie cera­micz­nych czę­ści pie­cow­ni Glo­ver-West. Uru­cho­mie­nie dostaw gazu dla zruj­no­wa­ne­go mia­sta to jeden z prio­ry­te­tów władz War­sza­wy, dla­te­go napra­wia­na jest nie tyl­ko sama gazow­nia, lecz tak­że sieć prze­sy­ło­wa. Od 1950 roku zakład pra­cu­je już z peł­ną mocą, dzię­ki cze­mu uda­je się zaspo­ko­ić rosną­ce zapo­trze­bo­wa­nie na gaz. Z tego powo­du rów­nież w 1959 roku zakład zosta­je roz­bu­do­wa­ny o kolej­ną pie­cow­nię.
Rów­no­cze­śnie jed­nak zmie­nia się rynek surow­ców – do War­sza­wy zaczy­na docie­rać bar­dziej wydaj­ny gaz ziem­ny. Stop­nio­wo wypie­ra­ny gaz węglo­wy prze­sta­je być pro­du­ko­wa­ny w 1970 roku. Wkrót­ce potem już cała War­sza­wa korzy­sta z gazu ziem­ne­go. Wyma­ga to jed­nak maso­wej prze­bu­do­wy pal­ni­ków w urzą­dze­niach odbior­ców, gdyż dotych­cza­so­wy sprzęt nie jest w sta­nie pra­co­wać z wyko­rzy­sta­niem surow­ca o innych para­me­trach.